Pora odsłonić kolejną „ciemniejszą” kartę historii Portugalii. Tym razem obiektem rozważań będzie jeden z najbardziej znanych Portugalczyków – Jose Saramago.

W połowie kwietnia w tygodniku „Polityka” ukazał się intrygujący artykuł pt. Jose Saramago – noblista komunista. Autorem jest Jan Skórzyński. Postaram się przedstawić najbardziej interesujące fragmenty. Będzie to opowieść kontrowersyjna, poruszająca sytuację Portugalii we wrzeniu rewolucyjnym roku 1975 i rolę jaką w nim odegrał Saramago. A zatem:





Po 25 kwietnia 1974 r., kiedy spiskowcy z Ruchu Sił Zbrojnych obalili najstarszą dyktaturę w Europie, Portugalia stała się widownią gwałtownych sporów ideologicznych. Niechlubną rolę odegrał w nich Jose Saramago.

W ogarniętej rewolucyjną gorączką Portugalii rywalizowały ze sobą ugrupowania opozycyjne wobec dyktatury, działające dotąd w podziemiu lub na emigracji. Partia komunistyczna (PCP) […] Chciała zaprowadzić nad Tagiem tzw. demokrację ludową na wzór wschodnioeuropejski. Sprzeciwiali się temu socjaliści […] – ich celem była demokracja pluralistyczna. W tym klasycznym dla każdej rewolucji sporze radykałów z umiarkowanymi na początku przewagę zyskali radykałowie […]

W 1975 r. Portugalia podjęła przyspieszony marsz w stronę socjalizmu. Robotnicy rolni rozpoczęli dziką okupację majątków ziemskich, prywatnym właścicielom odbierano przedsiębiorstwa i kamienice. Rewolucyjne władze znacjonalizowały wielki przemysł, banki, transport, ubezpieczenia, zadekretowały radykalną reformę rolną.


Sanacja po portugalsku


Zmianom ustrojowym towarzyszyło usuwanie ludzi starego reżimu (os saneamentos – oczyszczenie) z różnych sektorów państwa […]

W pierwszych wolnych wyborach do konstytuanty […] najwięcej głosów zebrali socjaliści i centroprawica. Skrajna lewica nie zamierzała składać broni. Walka polityczna przybrała na sile. Komuniści […] usiłowali sobie powetować porażkę przy urnach wpływem na media.
Związani z PCP dziennikarze i drukarze podjęli próbę przejęcia lizbońskiego „Dario de Noticias”, dziennika o największym nakładzie w kraju […]
W marcu 1975 roku na czele „Dario de Noticias” stanęli ludzie związani z PCP: naczelny Luis de Barros i jego zastępca Jose Saramago (który swe największe powieści […] miał jeszcze przed sobą). Objęcie prze komunistów największego dziennika Portugalii stanowiło realizacje linii partii, wedle której jednym z warunków zwycięstwa rewolucji było przejęcie kontroli nad środkami komunikacji społecznej […]
Saramago, młody człowiek i członek partii komunistycznej, już w pierwszym swoim wystąpieniu […] nie pozostawił złudzeń co do kierunku, jaki ma przybrać gazeta, będąca „w rękach ludu portugalskiego instrumentem do budowy socjalizmu”. Kto się nie zgadzał z tą linią miał opuścić redakcję […] „Jesteśmy w ogniu walki klasowej. To walka na śmierć i życie pomiędzy nimi, a nami” – tłumaczył Saramago jednemu z zagranicznych dziennikarzy.
Zgodnie z tymi zapowiedziami „Dario de Noticias” stał się gazetą propagującą linie polityczną PCP […] Saramago jako komisarz polityczny decydował o realizacji linii partii w gazecie, czuwając zwłaszcza nad komentarzami redakcyjnymi […]


Sprawa trzydziestu


Grupa dziennikarzy próbowała bronić pluralizmu w gazecie. W sierpniu 1975 r. przygotowali dokument krytykujący naruszenie statutu etycznego „Dario de Noticias” […] Memoriał podpisało 30 dziennikarzy z 60 zatrudnionych. Wręczono go dyrekcji dziennika i związkom zawodowym. Saramago przyjął dokument z dezaprobatą […]”

W trakcie narady pracowników dział techniczny odrzucił tezy memoriału. Autorzy zostali oskarżeni, że „jako dawni pracownicy gazet „faszystowskich” w czasach dyktatury kontestują konsekwentnie antyfaszystowski kierunek, jaki Dario de Noticias przybrał pod nową redakcją. Szczególnie zajadły był Saramago: uznał, że memoriał został zbudowany na intelektualnej orz politycznej nieuczciwości, a jego sygnatariusze – „kłamcy i hipokryci” – wpisują się w kampanię przeciwko gazecie. W atmosferze nagonki została uchwalona rezolucja wyrażająca pełne zaufanie do kierownictwa gazety, potępiająca trzydziestu i odrzucająca ich krytykę oraz zawieszająca sygnatariuszy […] W manifestowanej wrogości wobec dysydentów znowu wyróżniał się Saramago. Postanowiono wyrzucić z pracy 22 dziennikarzy.

Czystka w „Dario de Noticias” wywołało oburzenie w innych mediach i w parlamencie […] Konflikt w „Dario de Noticias” rozgrywał się na tle zaogniającej się walki politycznej, w której obie strony nie wahały się użyć siły. Rozstrzygnięcie nastąpiło 25 listopada 1975 r. – próba zbrojnego przewrotu podjęta przez skrajną lewicę została zablokowana przez oddziały wojskowe dowodzone przez umiarkowanych oficerów, którzy zdobyli większość w Radzie Rewolucji. Stan wojenny wprowadzony w regionie Lizbony przyniósł zawieszenie wszystkich gazet. Nowy rząd z poparciem zwycięskiej frakcji wojskowych dokonał w ciągu kilku dni wymiany dyrekcji wszystkich mediów państwowych, w tym „Dario de Noticias”. W ten sposób przerwano dominację skrajnej lewicy w środkach przekazu.

Jose Saramago, jeszcze niedawno usuwający innych z redakcji, teraz sam stracił pracę, wraz z innymi komunistami […] Pisarz do końca życia pozostał zafascynowany ideologią marksistowską, nigdy też nie wyraził ubolewania z powodu swej roli komisarza politycznego w gazecie.

Czy, w przekonaniu niektórych, niechlubna przeszłość noblisty umniejsza jego zasługi dla Portugalii i w ogóle dla literatury europejskiej? Oczywiście, że nie. Czy celem artykułu i mojego skróty było oczernienie Saramago? Oczywiście, że nie. Po co zatem? Historia wielu państw jest skomplikowana i wielopłaszczyznowa. Okres 1975 roku to niezwykle burzliwy czas dla Portugalii. Rewolucyjne wrzenie mogło powodować różne postawy. W przypadku Jose nie ma jednak mowy o chwilowym zauroczeniu ideologią komunistyczną. Całe życie wierny był lewicowym zasadom. Weźmy poprawkę na geopolityczne położenie Portugalii. Komunizm na Płw. Iberyjskim nie został tak bardzo wypaczony jak w naszej części Europy. Dla niektórych mógł jawić się jako społeczny ideał.

Czytajmy Saramago, analizujmy i cieszmy się jego twórczością. Warto …

J. Skórzyński, Towarzysz literat, [w:] Polityka, Nr 15 (3004), 8.04 – 14.04.2015.